Óratóría eftir Björgvin Guðmundsson,

samin við text eftir Guðmund Guðmundsson.

SKÝRING

Þess má vænta, að ljóðaflokkur Guðmundar Guðmundssonar „Friður á jörðu“ sé flestum svo kunnur, að hann þurfi ekki skýringar við. Öðru máli gegnir um söngtextann, hann er aðeins lítill hluti ljóðaflokksins sem hann er tekinn úr. Þegar ritverki er breytt í óratóríutexta hverfa eðlilega úr því ýms meginatriði ritsnillinnar, svo sem rökfimi, löng samtöl, spaklegar ályktanir náttúrulýsingar og annað slíkt. Þá er aðeins stiklað á brennipunktum – ekki endilega ritverksins, heldur formsins, eða þó öllu heldur í þágu þess, þannig, að táknræna tónlistarinnar og tilfinningavaki nái þar algerlega yfirhönd, og geti fyllt svo upp í eyður orðanna, að þeirra verði ekki vart. Þannig kemur t.d. sami textinn fram í jafnvel þrem ósamstæðum þáttum í þessu verki. En af þessu, ásamt mörgu öðru leiðir hinsvegar, að listgildi tónverksins, án tillits til tónsmíðarinnar eingöngu, getur orðið mjög á annan veg en frumtextans. Af þessum ástæðum, og með það fyrir augum, að þetta er fyrsta óratóríó sem gefin er út hér á landi þykir útgefendum vel til fallið að gefa lítilsháttar skýringu á þessu söngverki sem þá jafnframt gæti gefið örlitla innsýn í óratóríuformið, en það er ef til vill, stórfenglegast og jafnvel dulúðugast allrar tónrænnar framsetningar, bæði vegna þeirra margþættu tjáningarkrafta, sem það er byggt fyrir, og þeirra táknrænu möguleika, sem það hefur yfir að ráða. Að gera öðrum ljóst hvers konar listarform hér er um að ræða er þó hægara sagt en gert. Samt má með nokkrum rétti segja, að óratórían sé hliðstæð óperunni á dálítið svipaðan hátt og saga er hliðstæð leikriti. Þar sem óperan hefur hlotið nafnið „söngleikur“ gæti óratórían kallast „söngsaga“ eða „söngdrápa,“ sem er mun tilhlýðilegra. Annars má ekki taka þessa samlíkingu of bókstaflega, því að enn ber margt á milli. Skal nú leitast við að gefa sérstaka skýtingu á tónverkinu „Friður á jörðu“ í örfáum pennadráttum vegna takmarkaðs rúms.

            Sá grunntónn sem verkið aðallega hvílir á, er hugmyndin um missta og endurheimta Paradís. Forspilið táknar raddir englanna eða „sólroðans barnanna“ í ríki alverunnar, er „sygja á jörðina frið,“ eða inngöngusálm lífsins á jörðina. Næstu fjögur númer eru svo einskonar morgun lofsöngur lífsins sem finnur sig altekið af kærleika og nálægð  Guðs sjálfs, svo að „jafnvel blómið og steinninn í himneskum ljósvaka lifir.“ En vonbráðar kemur hin óþroskaða sjálfselska til skjalannna, köld og kærleikssnauð og umhverfir Paradís í kvalastað. Aftur heyrist til „sólroðans barnana,“ endurhljómur af forspilinu í millispili nr. 6, en nú er söngur þeirra „sorgblandinn“ og „hljómdapur.“ Paradís er misst, „sálin flögrar í útlegð í helskugga dölum “ og „jafnvel blómin og steinarnir andvarpa af angist og kvölum.“ En þrátt fyrir alla bölvun yfirgefur friðarþráin ekki jarðlífið, og undirniðri lifir sameiginleg von þess um „Guðsríki á jörð“ langt í fjarska, og enn heyrist endurómur af forspilinu í undirleik við nr. 10, sem táknar grunntón þessarar Guðsríkisvonar, og í lok þáttarins hrópar jarðlífið sameiginlega um „eilífan frið.“ –

            Annar þáttur, einkum fyrri hlutinn, stiklar á höfuðdráttum fornaldarsögu Austurlanda og Gyðinga, en síðari hlutinn er einungis tileinkaður meistara meistaranna, Jesú Kristi. Hann er einskonar yfirlit yfir hið þögla og sorglega píslarvætti andríkis, snilldar og kærleika, sem þrátt fyrir allt hefur verið og verðu ralltaf mannkynsins eina líftaug og lífsvon. En öðrum þræði er hann jafnframteinskonar þroskasaga hnefaréttar og yfirdrottnunarstefnu og ennfremur þess hugsunarháttar sem prýðir grafir spámannanna, en grýtir sína bestu menn. Raunar er þessi þáttur tvískiptur, ekki einungis að efni til, heldur líka að framsetningu, en það er engu veigaminna atriði þegar um óratóríu texta er að ræða. Honum er skipt sundur með millispilinu: nr.18, sem m.a. getur þá táknað lengra eða skemmra tímabil milli þess að þáttabrotin fara fram, þar eð síðari hlutinn er allur í þátíðarframsetningu. En síðasti kórinn í þættinum gæti hugsast einskonar trúarjátning eða ályktun kristinna manna.

            Þriðji þáttur gerist í fyllingu vargaldarinnar rómversku, og raunar allra vargalda. Það er dagur í Róm, eftir mikla landvinninga, og mikið um dýtðir hjá sigurvegurunum. Sigurbogar eru reistir og skrúðfylkingar eru á ferli, og múgurinn hrópar „Ave Cæsar“ í heimsku sinni og þrælsótta. En það er fleira á ferli í Rómaborg daginn þann, m.a. „örmagna her,“ með andleg og líkamleg ólífissár, grátandi ekkjur og munaðarleysingjar eftir fallna hermenn, „föðurlandsvana“ herfangar með ævilangan þrældóm framundan og önnur fórnardýr herjalanna, loftið er lævi blandið, - og svo kemur kvöld. Keisarinn heldur mikla veislu í tilefni landvinningunum. Við það tækifæri flytur kennilýðurinn goðunum þakkir, og tískuskáldin syngja keisaranum lof og dýrð fyrir níðingsverk, sem hann hefur raunar aldrei unnið, en unnin hafa verið í hans nafni, og svo kemur nóttin. Keisarinn skjögrar til hvílu sinnar drukkinn og dasaður það sækir illa að honum, og þó ekki um skör fram því, að „úti á torgi við súlubak síðhettir reika“ með morðkuta innanklæð, og einn þessara morðkuta svæfir loks keisarann svefninum lengsta undir morguninn. – Og svo kemur dagur (þótt sá virðist raunar ókominn enn). Loks rekur að því að mannkynið fær ráðrúm til að virða fyrir sér viðurstyggð eyðileggingarinnar, svona í kaupbæti við hundruð og þúsundir miljóna dýrmætra mannslífa, og hvarvetna sér það hrunin listasöfn og eyðilögð menningarverðmæti. Hvarvetna blasa við því holar augnatóftir lýginnar og óveruleikans, dauðans og djöfulsins og hvarvetna leggur að vitum þess eitruð nálykt, sem ætlar þá lifandi að kæfa. Og enda þótt það hafi aldrei reitt vitið í langsekkjum, verður því loks ljóst, að þeir sem það hefur dýrkað og tilbeðiði voru raunar stærstu morðingjarnir og hættulegurstu þrándarnir í götu þess. Og það fyllist viðbjóði og biður slík heljarskinn aldrei þrífast, eða í það minnsta, að sofa og gleymast til eilífðar.

            Fjórði og síðasti þáttur er einskonar áframhald af fyrsta þætti og mjög hliðstæður honum. Þar sem fyrsti þáttur táknar fortíðardrauma jarðlífsins um „Guðsríki á jörð,“ táknar sá síðasti framtíðardrauma þess um hið sama. Friðarvonin er nú orðin víðtækari. Jafnvel náttúran sjálf, lækir, jurtir o.s.frv. „biðja dreymandi Drottinn um frið.“ Mannkyninu er orðið ljóst, að það verði sjálft að leggja hönd á plóginn, eigi friðardraumar þess að rætast, og það tjáir sig fúst til þess. Því er ennfremur ljóst, að vegurinn til friðar sé einhuga, kærleiksrík samtök í stað úlfúðar og hermdarverka og hver eggjar annan til slíkra samtaka. Loks sér það friðarbogann skína álengdar, og „vonardísin“birtist því í allri sinni dýrð. Það sér himnana opnast og Guðsríki stíga niður á jörðina, og fyrirheitna landið blasir við því. Paradís er fundin aftur.